Zdrowie psychiczne uczniów
Pandemia COVID-19 to poważny, globalny problem, który
negatywnie wpłynął na życie wielu osób, ich zdrowie fizyczne oraz psychiczne.
Ofiarami stali się tutaj również uczniowie na każdym etapie edukacji,
przygotowujący się do egzaminu 8-klasisty czy matury. Spadek jakości
kształcenia, pogłębienie edukacyjnych nierówności oraz obniżenie kondycji
psychofizycznej uczniów – oto tylko niektóre ze skutków pandemii Covid-19,
jakie w Polce wykazała Najwyższa Izba Kontroli [1]. Zamykanie się szkół i
przechodzenie na nauczanie zdalne było powszechną praktyką w obliczu walki z
wirusem i zapobieganiu jego rozprzestrzeniania. Efekty uboczne tych działań
będą się niestety ujawniać w najbliższym czasie, właśnie m.in. pod postacią
obniżonego samopoczucia uczniów czy trudnościami związanymi z uczeniem się, nie
mówiąc już o skutkach, jak chociażby niższy wynik na maturze. Stres i
ograniczenia nakładane w czasie pandemii z pewnością odbiły piętno na wielu
młodych osobach, którym przyjdzie teraz borykać się z problemami ze zdrowiem
psychicznym czy interakcjami społecznymi.
Przyczyny pogorszenia kondycji psychofizycznej uczniów
Najwyższa Izba Kontroli za jedną z głównych przyczyn złego
samopoczucia uczniów wskazuje brak systemowych rozwiązań, zamiast których
wprowadzane były jedynie doraźne zalecania. Brak ustalenia standardów nauczania
zdalnego czy hybrydowego to kolejny istotny aspekt. Szkoły indywidualnie
decydowały o sposobie przeprowadzania zajęć dydaktycznych, które z nich mają
odbywać się online w czasie rzeczywistym, które polegają jedynie na
rozwiązywaniu zadań, a które nie są wcale organizowane. Warto zaznaczyć, że
problemem był także brak kontroli owych zajęć czy wywiązywania się z
uczniowskich obowiązków. O takich zaniedbaniach świadczy chociażby badanie
przeprowadzone w roku szkolnym 2019/2020. Skontrolowano wówczas osiem szkół
podstawowych i wykazano, że w dwóch spośród nich nie sprawdzano obecności [2].
Równie istotne okazały się nierówności w procesie nauczania, wynikające z
braków sprzętowych, słabego łącza internetowego, trudności ze zorganizowaniem
miejsca do nauki, mnogości aplikacji i platform czy niskiej umiejętności
obsługi urządzeń elektronicznych. Kolejnym mankamentem epidemii i wprowadzonych
w związku z nią restrykcji, ale na pewno nie najmniej istotnym, była spóźniona
pomoc psychologiczno-pedagogiczna.
Dopiero 07.07.2021r. został ogłoszony Narodowy Program
Wsparcia Uczniów po Pandemii, mimo że trwała ona już wtedy od przeszło roku.
Wdrożenia tego programu nie przyspieszyły także wcześniej już publikowane informacje
Instytutu Profilaktyki Zintegrowanej, którego raport wykazał narastający
problem zdrowotny związany z psychiką zarówno uczniów, jak i nauczycieli.
Zgodnie z nim aż 23% badanych chłopców i 36% dziewcząt miało niski wskaźnik
„indeks kondycji psychicznej” [3].
W dobie nauki zdalnej istotny był także głos uczniów –
zgłaszali oni bowiem problem ze zbyt dużą ilością materiału, zadań domowych,
sprawdzianów i brakiem wolnego czasu. Ponadto wiele osób zmuszonych było do
przebywania przez cały czas na niewielkiej przestrzeni, co skutkowało chociażby
nerwową atmosferą w domu. Ogólna obawa oraz niepewność co do przyszłości, czy
cyberprzemocy to tylko kolejne czynniki, wpływające negatywnie na kondycję psychiczną
uczniów.
Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę w listopadzie 2020 roku
opublikowała niepokojące badania [4], z których jasno wynika, z czym musieli
się mierzyć uczniowie w trakcie izolacji. Za najważniejsze problemy wskazali
oni: ograniczenie kontaktu z rówieśnikami (63%), problemy ze zdalnym nauczaniem
(43%) oraz niepewność związaną z formułą najbliższych egzaminów/ matur (33%).
Skutki epidemii na zdrowiu psychicznym
W bardzo krótkim czasie, niemalże w mgnieniu oka, życie
wszystkich z nas uległo diametralnej zmianie w konsekwencji zagrożenia
epidemicznego. Zmuszeni byliśmy podporządkować się wprowadzanym obostrzeniom
dla dobra zdrowia naszego i naszych bliskich. Wtedy niewiele osób myślało już o
tym, z jakimi konsekwencjami tych działań przyjdzie nam się mierzyć w
późniejszym czasie. Z epidemią związane są bowiem skutki na tle psychiki, które
początkowo tylko nieliczni brali pod uwagę. Eksperci zaobserwowali, że w
czasach pandemii wiele osób odczuwa swego rodzaju żal, taki który zazwyczaj
towarzyszy nam po utracie bliskiej osoby [5]. Było to oczywiście związane ze
stanem zdrowia nas samych oraz naszych bliskich, ale nie tylko… Jako społeczeństwo
pogrążyliśmy się w zbiorowej żałobie,
spowodowanej utratą naszej codzienności… Zagrożone było nasze zdrowie czy nawet
życie, nie mogliśmy się spotykać ze znajomymi bądź rodziną, pracować w normalnych
warunkach, rozwijać zainteresowań tj. sport czy podróżowanie. Utrata takich
przywilejów wywołała swego rodzaju pustkę [5,6], której nie byliśmy w stanie
zapełnić. Z dnia na dzień musieliśmy się odnaleźć w nowej rzeczywistości, tej nieznanej
i niepewnej. Okazuje się, że zdaniem niektórych naukowców, wprowadzenie takich restrykcji, a co
najważniejsze izolacji społecznej, trwającej przynajmniej 10 dni, mogło
skutkować nawet PTSD, czyli zespołem stresu pourazowego [7]. Wraz z
przedłużającą się pandemią, wśród uczniów narastało także zjawisko abulii [8]. Jest
to zaburzenie aktywności, powiązane z brakiem woli, motywacji do działania czy
podejmowania decyzji. Abulii towarzyszyć mogą m.in. wycofywanie się z
wcześniejszych aktywności, zanik zainteresowań, interakcji z ludźmi,
spowolnienie psychoruchowe, apatia itp. Uczniowie dotknięci tym zaburzeniem
psychicznym sprawiają wrażenie ospałych, rezygnujących z dawniej lubianych
czynności, którzy zamiast nich wybierają spędzanie całych dni przed telewizorem
czy w ogólnym bezruchu. Takie zobojętnienie na bodźce płynące ze świata
zewnętrznego często doprowadza młodych ludzi do sięgnięcia po substancje
psychoaktywne i uzależnienie od nich czy też chociażby od gier komputerowych. Kolejnymi
problemami są np. niestabilność emocjonalna, wahania nastroju czy chociażby
jedzenie pod wpływem emocji.
Statystyki związane z liczbą osób, których zdrowie
psychiczne uległo pogorszeniu, są zatrważające. Raport stworzony przez redakcję
magazynu Małe Charaktery oraz naukowców z Wydziału Psychologii i Kognitywistyki
Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu wykazał bowiem, że aż 87%
badanych odczuło pogorszenie kondycji psychofizycznej. Raport ów dostarczył
jednakże również nieco optymistycznych informacji – według niego uczniowie w mniejszym
stopniu odczuwali stres związany ze szkołą (53%) oraz mogli się dłużej wysypiać
(45%). Ponadto 22% ankietowanych doceniło szkołę oraz pracę dydaktyków.
Wpływ problemów zdrowotnych na naukę
Od wielu lat prowadzone są liczne badania, których celem
jest określenie zależności pomiędzy konkretnymi zaburzeniami psychicznymi, a
ich wpływem na naukę u uczniów. W Kandzie zaobserwowano m.in., że w związku z problemami
na tle zdrowia fizycznego oraz psychicznego np. odczuwaniem lęku czy niepokoju
przez uczniów, wzrasta współczynnik osób, które nie ukończyły liceum [9]. Co warto podkreślić, strach może przyjmować
różne formy (uogólnione zaburzenie lękowe, fobię społeczną), co skutkować
będzie niechęcią do uczestnictwa w zajęciach lekcyjnych czy obniżeniem
koncentracji. Związek z nasileniem odczuwania niepokoju a pogorszeniem wyników
w nauce i narastaniem trudności w codziennym funkcjonowaniu jest niepodważalny.
Internalizacja problemów w najmłodszych latach czy w wieku dojrzewania redukuje
szanse na osiągnięcie sukcesów edukacyjnych [10]. Słabe zdrowie psychiczne może
oddziaływać na naukę poprzez kilka mechanizmów [11]. Naukowcy zaobserwowali np.
że skutkuje ono obniżoną motywacją, a zwiększoną niechęcią do uczestnictwa w
zajęciach, co przekłada się na obniżoną frekwencję. Przyczynia się ono także do
pogorszenia relacji uczeń-nauczyciel, co także w negatywny sposób oddziałuje na
wyniki uczniów w nauce. Dodatkowo studenci, którzy w związku z problemami na
tle zdrowia psychicznego męczą się z chronicznymi dolegliwościami tj. bólami
głowy, brzucha, trudnościami z oddychaniem, borykać się będą również z
obniżonym poziomem skupienia i przyswajania wiedzy, co skutkować może np.
zaniżonym wynikiem egzaminów maturalnych. To jak obniżone samopoczucie wpływa
na nasze działania w dużej mierze uzależnione jest m.in. od wieku czy płci.
Jedno z badań [12] wykazało, że depresja silniej oddziałuje na kobiety, np. na
etapie edukacji w szkole średniej. Wtedy to bowiem dużo rzadziej podejmują
decyzję o zapisaniu się na studia oraz osiągają gorsze wyniki na egzaminach jak
np. matura.
W opozycji do negatywnych skutków, z jakimi wiąże się
obniżenie kondycji psychofizycznej, należy podkreślić korzystny efekt,
wywoływany przez wysoką samoocenę i poczucie kontroli. Przekonanie uczniów o
własnych umiejętnościach, zdolnościach do przyswajania wiedzy, promują naukę,
motywację do działania oraz późniejsze sukcesy szkolne np. dobre oceny czy
wysokie wyniki matur [13]. To tylko kilka przykładowych argumentów, na
podstawie których warto zadbać o siebie i swoje zdrowie.
Jak pomóc osobom w pogorszonym stanie psychicznym?
Ogromne liczby osób, cierpiących aktualnie na zaburzenia
lękowe, depresję, abulię i wiele, wiele innych dolegliwości, przemawiają za
podjęciem określonych, radykalnych działań. Żeby im pomóc, potrzebne są
konkretne działania, wymagające zaangażowania właśnie uczniów, ale także,
rodziców, nauczycieli oraz specjalistów. Taka pomoc powinna zostać zapewniona możliwie
jak najwcześniej, żeby jak najbardziej zminimalizować możliwe negatywne skutki.
Uruchomienie specjalnych programów wyrównawczych, pozwalających zniwelować nierówności
w nauce czy rozpowszechnienie programów profilaktycznych, uwzględniających
przede wszystkim aspekty zdrowia psychicznego, skierowanych i do dzieci, i do
rodziców – oto niektóre z możliwych środków wsparcia. Wszystkie te działania są
jednakże czynnościami, na które mamy wpływ jedynie pośrednio, ponieważ
wielokrotnie niezastąpiona jest tu rola specjalistów. Jak więc możemy pomóc
uczniom już teraz? Jak zadbać o nasze zdrowie psychiczne, gdy o pandemii
próbujemy aktualnie zapomnieć?
Nie ma na to jednego skutecznego sposobu. Warto jednakże
spróbować znaleźć odpowiednią dla siebie metodę i zawalczyć o siebie czy o
najbliższych. To, co chciałbym przede wszystkim podkreślić, to czas naszego
działania. Niezwykle ważne jest to, żeby odpowiednie kroki wdrożyć jak
najszybciej, nie zwlekać z podjęciem decyzji. Problemy ze zdrowiem psychicznym
dalej często stanowią temat tabu, co skutkuje brakiem podjęcia leczenia. Nie
bójmy się sięgać po pomoc, jeśli jej potrzebujemy, zwłaszcza jeśli chodzi o
nasze zdrowie i życie.
Oprócz pomocy specjalistów, warto zastanowić się także nad
wdrożeniem pewnych zmian w swoim codziennym funkcjonowaniu, które mają na celu
poprawę naszego nastroju. Determinantów dobrostanu jest naprawdę wiele, dlatego
też trzeba dopasować je jak najbardziej pod swoje wymagania. Mark Sanders,
terapeuta i dyrektor Substance Abuse Services at St. Raphael Counseling [14],
po zaobserwowaniu drastycznego wzrostu problemów ze zdrowiem psychicznym w
trakcie pandemii Covid-19, zalecił kilka prostych kroków, które każdy z nas
może wdrożyć do swojej codzienności. W celu poprawy swojego samopoczucia, można
skorzystać np. z medycyny holistycznej i po prostu zadbania o siebie, o całe
ciało. Pamiętajmy o tym, jak ważny jest chociażby wypoczynek i odpowiednia
regeneracja dlatego też pilnujmy by odpowiednio się wysypiać. Innym sposobem
będzie też aktywność fizyczna, która dostarczy nam zarówno endorfin jak i
serotoniny, które przyczynią się do odczuwania szczęścia. Niezwykle istotną
rolę w poprawie naszego samopoczucia odgrywają relacje międzyludzkie [15,16].
Otaczanie się wspierającymi nas osobami, dzielenie się z nimi swoimi
problemami, wspólna walka z nimi, poczucie bliskości – to jedne z wielu zalet,
które w znaczący sposób wpływają na nasze zdrowie psychiczne. Zdrowe jedzenie,
o czym kilkukrotnie wspominałem już na swoim bogu, również ma pozytywny wpływ
na nasze zdrowie, samopoczucie, pamięć czy ogólne funkcjonowanie mózgu.
Znalezienie nowego bądź zaangażowanie się w dotychczasowe hobby również może
być skutecznym sposobem na oczyszczenie głowy i rozładowanie stresu. Dla
niektórych sprawdzi się tu malowanie, dla innych granie na instrumentach czy
czytanie książek. Fundamentalne jest także bycie dla siebie samym przyjacielem
– bądźmy świadomi swej wartości, niech stawianie sobie kolejnych wyzwań i
osiąganie ich będzie powodem do radości i dumy.
WHO stworzyło ponadto ilustrowany poradnik [17], który ma na
celu zredukowanie poziomu stresu wśród uczniów. Zawiera on kilka cennych
technik, które każdy z nas może wdrożyć do swojej codziennej rutyny. Pierwszą z
nich jest bycie tu i teraz. Bardzo często czujemy się przytłoczeni różnymi
sytuacjami, wracamy wspomnieniami do tych negatywnych zdarzeń czy patrzymy w
przyszłość z niepokojem. Jeśli i Tobie się to zdarza, np. w związku z natłokiem
nauki, brakiem czasu wolnego, myślisz o przyszłym egzaminie maturalnym z rozszerzonej
matematyki, niepokoisz się, jak Ci na nim pójdzie, czy dostaniesz się na studia
itd., to postaraj się skupić na tym, czym aktualnie się zajmujesz. Jeśli takie
myśli pojawiły się u Ciebie np. na skutek rozmowy z kimś, postaraj się skoncentrować
na jego tonie głosu, ekspresji, każdym słowie. Jeśli np. zajmowałeś się
gotowaniem, spróbuj przyrządzanej potrawy, poczuj każdy smak, zapomnij o tych
negatywnych myślach. Oczywiście, nie zawsze będzie to łatwe zadanie, ale
możliwe do wyćwiczenia. Ważne jest wyczucie naszych emocji, skupienie się na
naszym otoczeniu, na tym co słyszymy czy widzimy. Ta technik może okazać się
przydatna w czasie pisania samej matury – nie pozwoli na to, żeby stres przejął
wówczas nad Tobą kontrolę.
W obliczu stresu niezwykle ważne jest także pamiętanie o
swoich wartościach oraz celu, o tym, co naprawdę jest dla nas ważne w życiu. Być może za bardzo przejmujesz się
przyszłością, wizja możliwych niepowodzeń jest zbyt przytłaczająca, a
osiągnięcie niektórych celów wydaje się wręcz nierealne. Zamiast skupiać się na
takich czarnych wizjach przyszłości - działaj, zmieniaj w ten sposób
rzeczywistość, a co za tym idzie i i swoją przyszłość. Powiedzmy, że stresujesz
się egzaminem maturalnym z fizyki, ilość wiedzy do przyswojenia i zadań do rozwiązania
wydaje się ogromna. Nie wiesz czy sobie z tym poradzisz, martwisz się, jak Ci
pójdzie. Oczywiście, takie myśli mogą nachodzić każdego, ale to od nas zależy,
co wówczas zrobimy. Czy takie zamartwianie się nam w czymś pomoże? Czy zbliży
nas do osiągnięcia celu? Nie. Pomóc nam za to mogą realne działania: zamiast
myśleć o tym, ile zagadnień jeszcze musisz powtórzyć, sporządź plan, według
którego będziesz realizować powtórki. Zamiast zastanawiać się nad tym, jak Ci
pójdzie, zrób wszystko co w Twojej mocy, by wykorzystać pozostały czas jak
najlepiej, zamiast poświęcić go na puste rozważania.
Nie nakładaj na siebie zbyt dużej presji, bądź dla siebie
miły i wyrozumiały. Bycie ambitnym oraz wymagającym może być pozytywne i
stanowić dodatkowy czynnik motywujący nas do cięższej pracy. Ma ono jednak
swoje granice, których nie należy przekraczać ze względu na nasze zdrowie
psychiczne. Każdy z nas ma inne możliwości i predyspozycje, dlatego też
porównywanie się do innych osób pod każdym możliwym względem może być
destrukcyjne. Tak samo jak podejmowanie się zbyt wielu obowiązków czy aktywności.
Czasem naprawdę lepiej jest skupić się na jakości zamiast ilości. Przykładowo
jeśli masz jakiś wstępny plan co do kierunku studiów, na które chcesz
aplikować, podejmij decyzję o zdawaniu jedynie tych potrzebnych Ci egzaminów
maturalnych na poziomie rozszerzonym. Nie zawsze im więcej, tym lepiej. Czasem
lepiej zrezygnować z niektórych działań i np. zamiast pisania pięciu
rozszerzeń, dokładniej przygotować się do dwóch czy trzech.
Pandemia Covid-19 to dla każdego z nas czas pełen pytań, niepewności.
Staraliśmy się zaadaptować do sytuacji jak najlepiej, ale „nowa normalność”
okazała się nie lada wyzwaniem, z której skutkami przyjdzie się nam mierzyć
jeszcze przez jakiś czas. Jednym z efektów ubocznych, o czym świadczą przytoczone
przeze mnie wyniki badań oraz obserwacje specjalistów, jest problem związany z
pogorszeniem się stanu zdrowia psychicznego przede wszystkim uczniów, lecz nie
można tu także zapomnieć o rodzicach czy nauczycielach. „Część leczenia zależy
od woli wyleczenia”[18]. Nie bagatelizujmy zatem problemu, tylko podejmijmy
realne działania, dzięki którym uda się poprawić naszą kondycję psychofizyczną.
Mam nadzieję, że ten artykuł nie tylko naświetlił w większym stopniu problem, z
jakim boryka się aktualnie cały świat, a jakim jest obniżenie kondycji
psychofizycznej, ale też pozwolił na zrozumienie jak ważne jest zdrowie
psychiczne i dbanie o nie. Poniżej zamieszczam kontakt do kilku instytucji, u
których każdy potrzebujący, może szukać pomocy i wsparcia:
Antydepresyjny
Telefon Forum Przeciw Depresji - tel. 22 594 91 00
Telefon
zaufania dla osób dorosłych w kryzysie emocjonalnym - tel. 116 123
Telefon
Zaufania dla Dzieci i Młodzieży - tel. 116 111
ITAKA
– Antydepresyjny telefon zaufania - tel. 22 484 88 01
Telefoniczna
Pierwsza Pomoc Psychologiczna - tel. 22 425 98 48
Całodobowa
bezpłatna infolinia dla dzieci, młodzieży, rodziców i nauczycieli - tel. 800
080 222
Telefon
dla rodziców i nauczycieli w sprawie bezpieczeństwa dzieci - tel. 800
100 100
Infolinia
dla wychowawcy – pierwszy ogólnopolski telefon zaufania dla nauczycieli - tel.
0801 800 967
BIBLIOGRAFIA:
[1,2] Szkoły w czasach pandemii - Najwyższa Izba Kontroli
(nik.gov.pl)
[3] „Jak wspierać uczniów po roku
epidemii? Wyzwania i rekomendacje z obszaru wychowania, profilaktyki i zdrowia
psychicznego”; dr Szymon Grzelak, mgr Dorota Żyro; Instytut Profilaktyki
Zintegrowanej
[4] Negatywne doświadczenia młodzieży w trakcie pandemii
Raport z badań ilościowych (fdds.pl)
[5] Berinato S. (2020), „That discomfort
you’re feeling is grief”, Harvard Business Review. Available at: https://hbr.org/2020/03/that-discomfort-youre-feeling-is-grief (September
25, 2020).
[6] Taha N. (2020), „Veel stress en angst om
coronacrisis: ‘Mensen ervaren emoties die sterk lijken op rouw”. Algemeen
Dagblad.
[7] de Jong E., Ziegler N., Schippers
M.C.(2020), „From Shattered Goals to Meaning in Life: Life Crafting in Times of
the COVID-19 Pandemic”, Front Psychol,11:577708.
[8] Beach SR, Praschan NC, Hogan C, et al. Delirium in
COVID-19: A case series and exploration of potential mechanisms for central
nervous system involvement. Gen Hosp Psychiatry. 2020; 65: 47–53, doi:
10.1016/j.genhosppsych.2020.05.008, indexed in Pubmed: 32470824.
[9] Duchesne, S., Vitaro, F. et al. (2008). Trajectories of Anxiety
During Elementary-school Years and the Prediction of High School Noncompletion.
[10] McLeod, Jane D., & Fettes, Danielle L. (2007). Trajectories of
Failure: The Educational Careers of Children with Mental Health Problems.
[11] Needham, BL., Crosnoe, R., & Muller, C. (2004). Academic
Failure in Secondary School: The InterRelated Role of Health Problems and
Educational Context.
[12] Fletcher, J.M. (2008). Adolescent Depression: Diagnosis, Treatment,
and Educational Attainment.
[13] Valentine, J. C., DuBois, D. L., & Cooper, H. (2004). The
relation between selfbeliefs and academic achievement: a meta-analytic review. Educational
Psychologist. 39(2), 111-133.
[15] Myers DG. Close relationships and quality of life. In: D Kahneman, E
Diener, N Schwarz. (eds.) Well-Being: The foundations of hedonic
psychology. New York: Russell Sage Foundation Publications; 2003:374–391.
[16] Diener E, Suh EM. National
differences in subjective well-being. In: D Kahneman, E Diener, N Schwarz.
(eds.) Well-Being:
The foundations of hedonic psychology. New York: Russell Sage
Foundation Publications; 2003:434–450
[17] Doing What Matters in Times of
Stress (who.int)
[18] Seneka Młodszy, aforyzmy, złote myśli
(aforyzmy-cytaty.pl)
